Parkiety na tle historii architektury – cz.4

Oddaję w Państwa ręce tekst, który wydawać by się mogło, nie ma nic wspólnego z parkieciarstwem. Mówi on wszak o historii budownictwa i architekturze wnętrz na tle epok historycznych.
Na co dzień spotykamy się w swojej pracy ze stylami i detalami architektonicznymi, które trudno nam nazwać i umiejscowić w czasie. Z tego też powodu wielokrotnie spotykamy się z lekceważącym traktowaniem nas przez architektów czy dekoratorów wnętrz.
Mam nadzieję, że cykl tekstów, które chcę Państwu zaprezentować pozwoli Wam lepiej poruszać się w świecie architektury i sztuki.

__________________________________________________________________________________

BAROK W POLSCE

Barok w Polsce przypada na cały wiek XVII i pierwszą połowę XVIII wieku.
Był to okres niepokojów, długotrwałych wojen z sąsiadami, braku dobrych rządów oraz niekorzystnych zmian zachodzących wewnątrz kraju. Lata wojen politycznych i religijnych, powstanie Chmielnickiego, potop szwedzki oraz wojny z Turcją zrujnowały kraj gospodarczo i kulturowo.
Człowiek baroku nie wierzy już w trwałość życia doczesnego, żyje w wiecznym strachu.
W starciu z rzeczywistością – wojnami, zarazą, głodem znika optymizm i spokój Renesansu. Poszukuje się bezpieczeństwa i mistyczności, a wszystkie obawy człowieka baroku znajdują ujście w filozofii, literaturze, architekturze i sztuce.
Kościół, po wielkim rozłamie spowodowanym reformacją, próbuje odbudować własną potęgę oraz wzmocnić nadwątlone wpływy polityczne, gospodarcze i kulturalne. Dużą rolę w tej odbudowie odegrał zakon jezuitów, zajmujący się głównie nauczaniem.
Wczesny barok w Polsce związany był z kontrreformacją oraz działalnością jezuitów.
Wtedy to przeniesiono do Polski wzory architektoniczne kościoła Il Gesu z Rzymu, i zastosowano je w Krakowie, Nieświeżu i Lublinie. Budownictwo sakralne reprezentowało nowy system przestrzenny, z surowymi, monumentalnymi i wytwornymi formami architektonicznymi. Przykładem działań kontrreformacji było założenie Kalwarii Zebrzydowskiej przez Zebrzydowskiego. Kościół, klasztor i Droga Krzyżowa stały się celem masowych pielgrzymek.
Jedną z pierwszych czysto barokowych budowli sakralnych jest Kościół św. Piotra i Pawła w Krakowie, ufundowany przez Zygmunta III dla jezuitów. Autorem fasady, kopuły i wystroju wnętrza był Jan Trevano. Kościół, z jednonawowym korpusem, ma nawy boczne pełniące jednocześnie funkcję kaplic bocznych. W fasadzie widoczne są cechy kościoła Il Gesu w Rzymie. We wnętrzu, postacie aniołków wplecione są w ornamentalne kompozycje i plafony, a barokową teatralność dopełnia oświetlenie, skupione na księdzu odprawiającym mszę świętą.
Centrum architektury i sztuki barokowej stała się Warszawa, dokąd w 1611 roku król Zygmunt III Waza przenosi się z całym dworem.
Oficjalną siedzibą polskiego monarchy został przebudowany w nowym stylu zamek książąt mazowieckich. Nowy Zamek Królewski, mimo zewnętrznej formy zamku, w rzeczywistości był pałacem dostosowanym do funkcji reprezentacyjnych i publicznych. Prócz zamku warszawskiego, postawiono królewską rezydencję wypoczynkową – pałac w Ujazdowie.
Oba zamki były przykładem wczesnego polskiego baroku o włoskich korzeniach.
Królewski mecenat wywierał duży wpływ na magnaterię i biskupów, którzy szybko zaczęli rywalizować z monarchą, chcąc mu dorównać bogactwem i zewnętrzną okazałością.
Od tego czasu w miastach wzrasta zapotrzebowanie na architekturę rezydencjonalną i sakralną.
Ruch budowlany nasilił się w drugiej połowie XVII wieku. Wtedy to, po potopie szwedzkim, kraj powoli zaczyna wychodzić z kryzysu gospodarczego. Rezygnuje się z budownictwa drewnianego na rzecz architektury murowanej. Monumentalna architektura wykorzystuje również kamień w ilościach dotychczas niespotykanych. Jest to głównie piaskowiec szydłowicki i ciemne marmury z  Chęcin i Dębnika.
Zagęszczeniu ulega zabudowa miast, budowane są nowe miejskie siedziby szlacheckie i pałace możnowładców, wznoszone są nowe klasztory i kościoły. Okazałym rezydencjom nadawano symetryczne plany i osiowe układy. Dodawano wewnętrzne dziedzińce, narożne wieże, wspaniałe ogrody.
Barok wprowadził nie tylko zmiany w architekturze. Zmiany te widoczne były w codziennym ceremoniale życia dworskiego. Podobnie jak w innych krajach, również i w Polsce etykieta dworska narzuciła styl życia. Wszystkie ceremoniały – wjazdy i wyjazdy dworu, pogrzeby, festyny, potrzebowały oprawy tzw. małej architektury, tj. bram triumfalnych, katafalków, pomników, nagrobków, rzeźb.
Za czasów Wazów występowały w Polsce dwa typy nagrobków – z klęczącą postacią zmarłych, adorujących zazwyczaj krucyfiks, bądź Madonnę oraz nagrobek typu popiersiowego. Prócz nagrobków obecne było malarstwo trumienne. Był to portret trumienny wykonany na blasze przytwierdzonej do trumny na czas jej wystawienia.
Okres panowania Wazów to także rozwój sarmatyzmu w Polsce. Sarmatyzm, rozumiany najczęściej jako styl życia i ideologia szlachecka, nadawał również kierunek sztuce okresu baroku. Szlachta, w odróżnieniu od dworu i kościoła, który popierał barok rzymski, wprowadzała rodzime rozwiązania architektoniczne. Sztuka sarmatyzmu osiągnęła swoje apogeum za panowania Jana III Sobieskiego, lansującego ten nurt sztuki.
Okres panowania Jana III Sobieskiego to rozkwit barokowej architektury i sztuki w Polsce. Barok dzieli się wówczas na dwa nurty – jeden kontynuujący dojrzały styl, bogaty, dekoracyjny, zaskakujący, i drugi klasycyzujący – harmonijny, wytworny z przejrzystą kompozycją. Przykładem pierwszego nurtu są kościół św. Anny w Krakowie czy kościół Jezuitów w Poznaniu. Nurt klasycyzujący reprezentuje głównie pałac Krasińskich w Warszawie czy pałac w Wilanowie.
Podwarszawska rezydencja królewska w Wilanowie jest przykładem najciekawszego założenia pałacowo-parkowego w barokowej Polsce. Pałac, przebudowany z murowanego dworu wg. projektów Augustyna Locciego, zyskał monumentalna bryłę i bogatą dekoracją wnętrz. Mimo, iż na rozbudowę rezydencji miały wpływ architektoniczne formy włoskie
i holenderskie, to jednak koncepcja projektu bliższa była francuskiemu chateau.
I zgodnie z tą francuska modą starano się bogato dekorować główne wnętrza reprezentacyjno – mieszkalne. Pałac otaczał park z altanami, grotami i sadzawkami.
Zdarzały się w Polsce również niezwykłe rezydencje, odbiegające od przyjętych ogólnie wzorów. Przykładem takiej rezydencji jest pałac – zamek w Łańcucie, własność Stanisława Lubomirskiego. Obiektem wyjątkowym, wychodzącym poza ramy baroku był także manierystyczny zamek Krzyż-Topór w Ujeździe, własność Ossolińskich.

Ważniejsze zabytki:
Kościół św. Piotra i Pawła w Krakowie
Katedra w Lublinie
Kalwaria Zebrzydowska
Kościół klasztoru Kamedułów na Bielanach pod Krakowem
Kościół w Wiśniczu Nowym
Kaplica Królewska Wazów na Wawelu
Kolumna Zygmunta III Wazy w Warszawie
Zamek Królewski w Warszawie
Pałac biskupi w Kielcach
Pałac w Łańcucie
Zamek w Wiśniczu
Zamek Krzyż-Topór w Ujeździe
Pałac w Wilanowie
Pałac Krasińskich w Warszawie
Pałac w Białymstoku
Pałac w Przecławiu
Pałac w Nieborowie
Kościół św. Anny w Krakowie

Ważniejsi twórcy:
Architektura:
G. B. Trevano, A.W. Locji, Tylman z Gameren, K. Bażanka, J. Fontana,
Literatura:
Mikołaj Sęp Szarzyński , Jan Andrzej Morsztyn, Wacław Potocki, Jan Chryzostom Pasek, Daniel Naborowski
Malarstwo:
T. Dolabella, K. Boguszewski, H. Han, D. Schulz, J. Tretko, J. Siemiginowski, C. Callot,
Rzeźba:
G. B. Falconi, B. Fontana, A. Schlüter.

M. Kuczyńska-Cichocka

Artukuł ukazał się w czasopiśmie „Profesjonalny Parkiet” w 2006 r.