Barwienie drewna

Barwieniem drewna nazywa się czynność powodującą zmianę jego naturalnej barwy poprzez wprowadzenie w głąb drewna lub na jego powierzchnię substancji nadającej mu odpowiednie zabarwienie, bądź też przez wywołanie zmian
w składzie chemicznym drewna bez zmiany naturalnego rysunku i usłojenia, albo wytworzenie na jego powierzchni nowej barwnej struktury.

TROCHĘ HISTORII
Barwniki naturalne były znane i stosowane od początków ludzkości. Barwiono nimi ciało, tkaniny, narzędzia codziennego użytku, meble, a także zdobiono ściany jaskiń i budowli, czy tworzono malunki naścienne.
W barwieniu i ozdabianiu przodowała Azja, głównie Chiny i Indie, gdzie już cztery tysiące przed naszą erą rozwinęła się technika barwienia przy użyciu środków pochodzenia zwierzęcego i roślinnego.
Fenicjanie produkowali cenny barwnik purpurowy wykorzystując do tego wydzielinę gruczołów ślimaków – finicynę. Purpura będąca symbolem bogactwa i godności wykorzystywana była do barwienia bardzo kosztownych tkanin.
W starożytnym Egipcie wysoko rozwinęło się barwienie tkanin, naczyń, mebli i mumii. Stosowano indygo i inne barwniki pochodzenia roślinnego. Cały świat starożytny lubował się w barwieniu przedmiotów i ścian budynków, świadczyło
to bowiem o wysokiej pozycji właścicieli. Wyniki tego barwienia możemy wciąż oglądać w muzeach, gdzie zgromadzone
są przedmioty sztuki starożytnej.
Okres wędrówki ludów spowodował upadek rzemiosła artystycznego, zapomniane więc zostały receptury, narzędzia, techniki i sekrety zawodowe.
W średniowieczu ponownie wraca zainteresowanie estetyka otoczenia i sztuką. Barwniki, będące bardzo kosztownym nabytkiem, są stosowane głównie przez możnowładców, bogate rycerstwo i kościół. Prócz tkanin barwiono także meble
i inne przedmioty użytkowe. Drewno gotyckich mebli była wykańczana pokostem lub gorącym woskiem. Drewno dębowe, dla zmiany barwy, przechowywane było przed obróbką w stajniach, gdzie opary amoniaku z końskiego moczu nadawały drewnu ciemny kolor. Aby wybarwić (przyciemnić) dąb stosowano również wodę wapienną i sok z kiszonej kapusty.
Rozkwit sztuki i architektury, jaki nastąpił w renesansie spowodował ponowne odkrycie zapomnianych technik, wprowadzano także nowe technologie zdobnicze. Z nowo odkrytych lądów sprowadzano materiały służące do wytwarzania cennych barwników, m.in. drewno czerwone (fernambuk) i kempesz – farbiarskie drewno niebieskie. Barwniki te dodawano do politur, olejów i wosków i w ten sposób barwiono europejskie drewno na bardziej atrakcyjne czerwone kolory.
W XVIII wieku znane było barwienie drewna jeszcze rosnącego przy pomocy barwników naturalnych i soli metali.
Aż do połowy XIX wieku wykorzystywano do barwienia barwniki naturalne i zwierzęce. W 1856 r. otrzymano moweinę – pierwszy barwnik syntetyczny, tańszy i bardziej odporny na światło oraz powszechny w użytku.
W związku z tym, że drewno mahoniowe było coraz droższe, zaczęto imitować kosztowne gatunki egzotyczne barwiąc pospolite drewno europejskie. Barwiono drewno sosnowe, świerkowe i bukowe, jednak egzotyki najlepiej imitowało drewno olchy i brzozy. Wyraźnie usłojony orzech imitował drewno palisandru, mahoń podrabiano barwiąc orzech, wiśnię, olchę i grabu. Heban „wytwarzano” zabawiając cis.

PODZIAŁ BARWNIKÓW
Barwniki dzielimy na naturalne (roślinne i zwierzęce) oraz syntetyczne.
Barwniki naturalne
• roślinne:
– kampesz – barwi drewno na kolor niebieski i czarny
– katechina – barwi drewno na kolor brunatny, szary, oliwkowy i czarny
– santalina – wybarwia drewno na kolor żółty i czerwony
– kurkuma – barwi na żółtopomarańczowo
– indygo – barwi drewno na niebiesko
– brazylina – barwi drewno na kolor czarny i czerwony
– krap – zabarwienie czerwone
– gumiguta – służy do barwienia politur, pokostów i lakierów na kolor czerwono-żółty
– akaroid – barwi politury, pokosty, bejce i lakiery na różne odcienie żółci, różu i czerwieni
• zwierzęce:
– koszenia – czerwony barwnik do barwienia drewna, politur i jedwabiu

Innym sposobem naturalnego barwienia jest stosowanie garbników wraz z solami niektórych metali. Aby wybarwić drewno na kolor grafitowy stosowano garbnik taninę oraz sole żelaza.

Barwniki syntetyczne dzieli się na:
– bezpośrednie – o wysokiej odporności na działanie światła lecz mało odporne na wodę. Drewno barwione w ten sposób ma nienaturalny wygląd.
– kwasowe – głęboko zabarwiają drewno na żywy, czysty kolor
– zasadowe – mało odporne na działanie wody i światła, lecz barwa drewna jest bardzo żywa i jaskrawa
– barwniki kwasowo-chromowe – są bardziej odporne na działanie wody, lecz kolory nie są tak żywe jak w barwnikach kwasowych czy zasadowych.
– barwniki „do drewna” – mieszanka barwników bezpośrednich, kwasowych i zasadowych mających za zadanie imitowanie kolorów drewna egzotycznego i szlachetnych gatunków krajowych. Mają słabą odporność na działanie światła, a barwniki zawarte w mieszaninach są łatwo wymywane z drewna.
– sole metali – odporne na działanie światła. Nadają się głównie do barwienia drewna zawierającego garbniki.
W połączeniu soli z garbnikiem zawartym w drewnie, zabarwia się ono na kolor brązowy, grafitowy i czarny. Siarczan żelazawy barwi drewno na kolor granatowy. Chromian potasowy wybarwia drewno na kolor brązowy. Dwuchromian sodowy daje zabarwienie czerwone. Octan miedziowy („grynszpan”) barwi drewna na kolor jasnoniebieski.

W celu barwienia drewna stosuje się mieszaniny barwników z innymi substancjami chemicznymi. Mieszaniny te nazywane są zaprawami lub bejcami.
Ze względu na rodzaj rozpuszczalnika lub sposób rozpuszczania bejce dzielimy na:
– wodne – mieszaniny barwników z wodą, czasem z dodatkiem spirytusu lub amoniaku. Bejce wodne głęboko wnikają
w drewno, dają delikatniejsze kolory i jasne wybarwienie.
– alkoholowe (spirytusowe) – to mieszaniny barwników lub barwniki podstawowe, rozpuszczalne w alkoholu etylowym. Bardzo szybko schną i mają żywe, intensywne kolory.
– woskowe – są mieszaniną barwników, wosku i rozpuszczalnika. Stosuje się je do barwienia drewna przechowywanego wewnątrz pomieszczeń, ponieważ są bardzo nietrwałe.
– tłuszczowe – mieszaniny barwników tłuszczowych rozpuszczalne w terpentynie, benzynie oraz woskach i olejach. Stosowane głównie w barwieniu olejów i pokostów. Barwienie drewna zachodzi podczas gruntowania olejem
lub pokostem.

STARE RECEPTURY
Usuwanie plam i bielenie drewna
Plamy na drewnie zawierającym garbnik, które powstają podczas skrawania w wyniku reakcji pomiędzy żelazem
i garbnikiem można usunąć 5-procentowym roztworem kwasu szczawiowego lub 15-procentowym roztworem wody utlenionej. Podobnie wykonuje się bielenie drewna stosując 15-procentowy roztwór wody utlenionej z dodatkiem amoniaku.

Trawienie drewna dębowego
Aby zabarwić dąb na kolor ciemnoszary lub brązowy należy na drewno nanosić 5-10 procentowy roztwór wody amoniakalnej lub przeprowadzić odymianie poprzez traktowanie drewna oparami amoniaku (amoniak o stężeniu minimum 25%). Dąb w celu wybarwienia można pokrywać zaprawami trawiącymi zawierającymi sole metali. Sole chromu barwią drewno dębowe na kolor brązowy, sole miedzi – na kolor szarozielony, a sole żelaza – na kolor granatowy i czarny.

Kuczyńska-Cichocka

Artykuł ukazał się w czasopiśmie „Profesjonalny Parkiet” w 2009 r.