Parkiety na tle historii architektury – cz. 2

Oddaję w Państwa ręce tekst, który wydawać by się mogło, nie ma nic wspólnego z parkieciarstwem. Mówi on wszak o historii budownictwa i architekturze wnętrz na tle epok historycznych.
Na co dzień spotykamy się w swojej pracy ze stylami i detalami architektonicznymi, które trudno nam nazwać i umiejscowić w czasie. Z tego też powodu wielokrotnie spotykamy się z lekceważącym traktowaniem nas przez architektów czy dekoratorów wnętrz.
Mam nadzieję, że cykl tekstów, które chcę Państwu zaprezentować pozwoli Wam lepiej poruszać się w świecie architektury i sztuki.

__________________________________________________________________________________

RENESANS   (XV- koniec XVI w.)

Renesans uważany jest za początek ery nowożytnej. Okres ten, to czas odkryć geograficznych, wynalazków, rozwoju miast i handlu, rozkwitu mieszczaństwa. Dzięki odkryciom geograficznym zmienia się stosunek człowieka do świata i Boga. Postrzeganie świata staje się bardziej naukowe niż religijne.
Zafascynowanie antykiem – filozofią, sztuką, literaturą i architekturą, a przede wszystkim odkrycie dzieła Witruwiusza „De Architektura”- zdominuje kulturę i sztukę Europy na długie lata.
Wynalezienie druku powoduje upowszechnienie książek, a w związku z tym zwiększenie liczby wykształconych ludzi. Człowiek renesansu miał być wszak wszechstronnie rozwinięty i wykształcony, powinien dążyć do doskonałości i piękna. Dzięki takiemu ideałowi człowieka, także twórca uwalnia się od typowości i anonimowości. Ceniona jest indywidualność, wszechstronność i geniusz. Zmienia się również protektorat sztuki i architektury – duchowieństwo zastępuje bogate mieszczaństwo, szlachta i arystokracja.
Z tego tez powodu spowalnia się rozwój budownictwa sakralnego na rzecz rozwoju architektury rezydencjonalnej, budownictwa mieszkalnego, miejskiego i użyteczności publicznej.
Kolebką renesansu były Włochy, gdzie na dworach Medyceuszów, Sforzów, Gonzagów rozwijała się nowa kultura i obyczaje. To właśnie we Florencji, pod mecenatem artystycznym Medyceuszów, zrodziła się architektura renesansowa.
Przełomową datą było zbudowanie kopuły na katedrze Santa Maria del Fiore przez Filippa Brunelleschiego w 1420 r. Po gotyckich, smukłych katedrach następuje budownictwo oparte na planie centralnym – kwadratu lub koła, naśladujące architekturę antyczną. Gotyckie sklepienia łukowe zastąpione zostają sklepieniami kolebkowymi lub kopułami, bogato zdobionymi malowidłami lub kasetonami. Ideałem renesansu staje się budowla centralna przykryta kopułą. Dominują wzory rzymskie, greckie i bizantyjskie. Stosuje się również klasyczne porządki architektoniczne. Okna umieszczane były na gzymsie podokiennym z kolumienką  pośrodku i silnie zaakcentowanym  łukiem nadproża. Były one na tyle duże, by otrzymać dobre oświetlenie wnętrza.
W okresie późniejszym okna ujmowano parą kolumn lub pilastrów zwieńczonych belkowaniem. W kościołach kolorowe okna witrażowe zastąpiono szkłem jednobarwnym.
Otwory drzwiowe były półkoliście sklepione, ozdobione boniowaniem, nawiązujące do rzymskich łuków triumfalnych. Elewacje budynków, zarówno świeckich i sakralnych, wzbogacano gzymsami międzypiętrowymi i nadokiennymi, loggiami i balkonami z balustradami z kamiennych tralek. Fasady budynków zdobiono dodatkowo kolumnami, pilastrami i attykami. Na elewacjach wprowadzano rustykę i boniowanie.
Po rozpowszechnieniu się broni palnej budownictwo obronne straciło na znaczeniu. W miastach arystokracja, szlachta i bogate mieszczaństwo buduje teraz rezydencje pałacowe z arkadowym dziedzińcem wewnętrznym (pallazzo), a na wsi – wille podmiejskie z kondygnacją reprezentacyjną na parterze. Poza miastami wznoszono również pałace otoczone fortyfikacjami ziemnymi, tzw. palazzo in fortezza.
Pałace i wille były okazałymi budynkami wielokondygnacyjnymi, z szerokimi, monumentalnymi schodami wewnętrznymi, i zdobionymi, dużymi komnatami. Budynki te budowano na rzucie prostokąta z centralnie położonym dziedzińcem i centralnie położonym  krużgankiem. Wnętrza pozostawały pod silnym wpływem wzorów antycznych. Najważniejsze były proporcje i piękno symetrii. Renesans wprowadził do wnętrza większą ilość dekoracji, snycerki i malowideł nawiązujących głównie do wzorów klasycznych. Ściany upiększano tapiseriami, malowidłami ściennymi, drewnianymi, malowanymi i rzeźbionymi boazeriami czy rzadziej tapetami – papierowymi, ręcznie malowanymi lub niekiedy skórzanymi, z wyciskanymi wzorami. Stropy w dalszym ciągu były belkowane i zdobione, stosowano sufity kasetonowe lub ukrywano belkowanie pod dekoracyjnym stiukiem. Belki i kasetony często polichromowano.
Obrazy sztalugowe rzadko zawieszano na ścianach, malowidłami ściennymi pokrywano natomiast wszystkie powierzchnie ścian i sufitów. Nowym odkryciem renesansu stała się perspektywa optyczna. Stosowana była ona nie tylko w malarstwie sztalugowym lecz także w architekturze, dając złudzenie głębi czy powiększenia pomieszczeń.
W pierwszej połowie XVI wieku artyści zaczynają odchodzić od surowych, symetrycznych form klasycznych.
Wprowadzane były formy spiralne, wydłużone, niespokojne. Ten nowy nurt nazwany został manieryzmem.
Najbardziej charakterystyczna dla tego kierunku w sztuce była dekoracja. Rzeźby smukłych postaci, z małymi głowami i wydłużonymi torsami, skręcone nienaturalnie oraz girlandy z kwiatów i owoców, czy spiralnie skręcone kolumny kontrastują z surowa ciężkością renesansu. Manieryzm najbardziej rozpowszechniony był w malarstwie. Jednym z najwybitniejszych jego przedstawicieli był malarz El Greco, który w swoich obrazach, zazwyczaj o treści religijnej, stosował ostry światłocień, wydłużanie i deformację postaci, żabią perspektywę (ujęcie malowanej grupy od dołu). Manieryzm w całokształcie sztuki europejskiej nie stanowi tak doniosłego zjawiska jak renesans. Jego celem było zaskoczenie widza i ukazanie warsztatu twórcy. Był to krótkotrwały styl, zapowiedź baroku.
Innym nurtem, który rozwinął się we Włoszech był tzw. palladianizm. Twórcą tego kierunku był wybitny architekt Andrea Palladio, projektant willi i domów. Kierunek narzucał konieczność rygorystycznego przestrzegania antycznych wzorów, głównie architektury starożytnego Rzymu. Styl ten stał się inspiracją dla architektów XVII i XVIII w.
W renesansie używano więcej mebli niż w średniowieczu. Malowane, rzeźbione, złocone, intarsjowane i inkrustowane meble były wygodniejsze niż średniowieczne. Nie były to już proste w konstrukcji, twarde ławy lecz wyściełane skórą lub tkaniną luksusowe fotele i krzesła. Zadaniem mebla zaczyna być wystawność i maksymalna wygoda.
Podłogi pokrywano głównie ceramicznymi lub kamiennymi płytami układanymi w skomplikowane ornamenty,
z czasem jednak coraz popularniejsze stają się eleganckie posadzki drewniane, najczęściej dębowe. Zaczęto doceniać zalety, jakie mógł zaoferować surowiec drzewny, głównie łatwość obróbki, trwałość i wyciszenie pomieszczeń. Posadzki drewniane stwarzały również możliwość bogatego zdobnictwa, co znacznie wpływało na estetykę wnętrza i podnosiło prestiż właściciela. Wzory parkietu były jeszcze dość proste, w formie płycin formowanych na bazie kwadratu lub prostokąta, rozdzielonych elementami z innego gatunku drewna.
One właśnie staną się podwaliną wspaniałych intarsjowanych tafli parkietowych, będących ozdobą luksusowych  pałaców.
Renesans w Polsce
Architektura wczesnego renesansu w Polsce rozwijała się dzięki artystom włoskim pracującym w Krakowie.
W 1499 r. spłonął wawelski pałac i król podjął decyzję odbudowania go w nowym stylu. Prace poprowadził Franciszek Florentczyk, kontynuował je Bartolomeo Berecci a ukończył Benedykt z Sandomierza.
Wiele sal otrzymało rzeźbione stropy a wnętrza ozdobiono arrasami, które przedstawiały, zgodnie z duchem czasu, sceny mitologiczne, biblijne i obyczajowe. Ukończony w 1536 r. zamek w stylu włoskiego renesansu, z krużgankowym dziedzińcem, stał się wzorem dla innych przebudowywanych zamków gotyckich lub nowo wznoszonych rezydencji (m.in. zamki w Niepołomicach, Ogrodzieńcu, Siewierzu, Pieskowej Skale, pałace w Baranowie, Krasiczynie, Willa Decjusza w Krakowie).
Wybitnym dziełem B. Berrecciego była także Kaplica Zygmuntowska przy katedrze wawelskiej, na której wzorowano się przy wznoszeniu kaplic w XVI i pierwszej połowie XVII w.
Z Krakowa sztuka renesansowa rozprzestrzeniła się na cały kraj. Z czasem wykształciły się też rodzime cechy budownictwa renesansowego, takie jak arkadowe dziedzińce, attyki. Budowano lub przebudowywano liczne budowle świeckie – kamienice mieszczańskie, ratusze w Tarnowie, Sandomierzu, Poznaniu, Chełmie, krakowskie Sukiennice, Dwór Artusa w Gdańsku. W renesansie wykonano wiele planów miast idealnych. Przykładem renesansowej myśli urbanistycznej był Zamość, zaprojektowany dla hetmana Zamoyskiego, jako „miasto idealne”.
Kamienice mieszczańskie w większych miastach budowano z cegły lub z kamienia. I podobnie, jak w średniowieczu, piwnice pod kamienicą służyły jako magazyn surowca do produkcji rzemieślniczej lub wyrobów gotowych, parter natomiast zajmował warsztat rzemieślniczy lub kantor. Na piętrach sytuowano sypialnie, a w bogatszych kamienicach – pomieszczenia reprezentacyjne i gościnne. Wnętrza ogrzewano kominkami albo piecami kaflowymi, a oświetlano lampami na olej lub świecami.

Najwybitniejsi twórcy:
Architektura:
F. Brunelleschi, L. Battista Alberti, D. Bramante, Michał Anioł Buonarroti, A. Palladio.
Rzeźba:
Donatello, A. del Verrocchio, Michał Anioł Buonarroti.
Malarstwo:
Botticelli, Leonardo da Vinci, Rafael Santi, Michał Anioł Buonarotti, Veronese, A. Mantegna, P. della Franscesca, Roger van der Weyden, Hieronim Bosch, M. Grunewald, Lucas Cranach Starszy,  Tintoretto, Tycjan, El Greco.

Zabytki w Polsce:
Zamek na Wawelu
Kaplica Zygmuntowska na Wawelu
Zamek w Niepołomicach,
Zamek w Ogrodzieńcu,
Zamek w Siewierzu,
Zamek w Pieskowej Skale,
Pałac w Baranowie,
Pałac w Krasiczynie,
Willa Decjusza w Krakowie
Dwór Artusa w Gdańsku
Ratusz w Sandomierzu
Ratusz w Krakowie
Ratusz w Tarnowie,
Ratusz w Poznaniu,
Ratusz w Chełmie
Sukiennice w Krakowie

Zabytki w Europie:
Zamek w Chambord (Francja)
Zamek Amboise (Francja)
Zamek Blois (Francja)
Pałac Fontainebleau (Francja)
Pałac Farnese w Rzymie
Pałac Medici we Florencji
Pałac Strozzi we Florencji
Palazzo Pandolfini we Florencji
Villa Rotonda w Vicenzie
Kaplica Pazzich we Florencji
Kopuła bazyliki św. Piotra w Watykanie
Kościół Santa Maria della Grazie w Mediolanie
Bazylika San Spiryto we Florencji
Kościół Il Gesu w Rzymie
Tempietto w Rzymie
Bazylika św Piotra w Rzymie
Santa Maria del Fiore we Florencji
Ratusz w Norymberdze
Biblioteka San Marco w Wenecji
Ratusz w Amsterdamie
Ratusz w Augsburgu

Słowniczek:
arras – określenie stosowane powszechnie do II połowy XVII wieku do wszystkich tkanin dekoracyjnych tkanych techniką gobelinową, wywodzące się od nazwy francuskiego miasta Arras.
 

attyka – ścianka, balustrada lub rząd sterczyn wieńczących elewację budowli i znajdujących się zwykle ponad gzymsem. Attyka pełni głównie funkcję dekoracyjną, służąc do częściowego lub całkowitego osłonięcia dachu; wieńczy całe budynki lub ich poszczególne części.
 

belkowanie – zespół belek, ułożonych w jednej płaszczyźnie, tworzących strop.

boniowanie – dekoracyjne opracowanie lica muru kamiennego przez profilowanie zewnętrznych krawędzi poszczególnych ciosów lub naśladowanie tego w tynku. Powstają w ten sposób poziome i pionowe podziały rowkowe powierzchni. Boniowane bywają całe elewacje budynku, poszczególne kondygnacje, cokoły, odcinki ścian, narożniki, kolumny, pilastry i obramienia otworów.

fasada – elewacja budynku wyróżniona od pozostałych odmienną kompozycją architektoniczną, zawierająca przeważnie główne wejście.

fresk, al fresco – technika malarstwa ściennego, polegająca na malowaniu na mokrym tynku, pokrytym kilku warstwami zaprawy, farbami z pigmentów odpornych na alkaliczne działanie wapna, rozprowadzonymi wodą deszczową.

inkrustacja – ozdobne wykładanie powierzchni kamiennej, metalowej lub drewnianej innymi materiałami.

intarsja – wykładanie powierzchni drewna innymi jego gatunkami.
 

markieteria – wykładanie mebli i przedmiotów drewnianych macicą perłową, kością słoniową, szylkretem, metalem.
 

kartusz – tarcza, często herbowa, w ozdobnej ramie
 

kaseton – wgłębione pole czworoboczne lub wieloboczne, wykonane w drewnie, kamieniu lub stiuku, rzeźbione lub malowane; ozdoba stropów, sklepień i kopuł głównie w architekturze renesansu
 

kopuła – sklepienie zamknięte o osi pionowej, wznoszone nad pomieszczeniami na planie centralnym (okrągłym, kwadratowym, wielobocznym). Zasadniczą częścią kopuły jako sklepienia jest czasza.
 

krużganek – półotwarty korytarz, z jednej strony ograniczony kolumienkami połączonymi łukami półkolistymi lub ostrymi, zwykle biegnący od strony dziedzińca, charakterystyczny dla architektury renesansu kurdyban odpowiednio garbowana skóra cielęca, koźla, rzadziej owcza, zdobiona malowanym, tłoczonym i niekiedy złoconym ornamentem. Stosowana do obicia ścian, mebli, antepediów ołtarzowych, opraw książek wartościowych przedmiotów użytkowych. Nazwa pochodzi od hiszpańskiego miasta Kordoba, które w średniowieczu jako pierwsze z miast europejskich zasłynęło z produkcji kurdybanów

plafon – duże pole dekoracyjne obejmujące centralną część sufitu lub sklepienia. Malowidło wykonane na tynku technikami malarstwa ściennego lub malowidło olejne na płótnie naprężonym na krosnach i założonym pod sklepieniem.
polichromia – wielobarwne malowidła zdobiące ściany, stropy lub sklepienia budowli; należała do najczęściej stosowanych dekoracji wnętrz budowli sakralnych i świeckich, niekiedy zdobiła też fasady budowli.
 

rustyka – dekoracyjne opracowanie faktury ściany za pomocą obróbki lica poszczególnych ciosów na wzór naturalnego łomu kamiennego lub w podobny sposób.
 

stiuk, sztukateria, wyprawa – materiał zdobniczy nakładany na ściany i elementy architektoniczne wnętrz.  Dekoracje wykonane w stiuku nazywamy sztukateriami.
 

tapiseria -ogólna nazwa jednostronnych tkanin dekoracyjnych, przypominających obraz i służących do ozdabiania ścian. Tkane są przeważnie splotem płóciennym, z wełny lub jedwabiu, z użyciem nici srebrnych i złotych, a ich osnowa ukryta jest pod różnobarwnymi wątkami.

M. Kuczyńska-Cichocka

Artykuł ukazał się w czasopiśmie „Profesjonalny Parkiet” w 2005 r.