Parkiety na tle historii architektury – cz. 1

Oddaję w Państwa ręce tekst, który wydawać by się mogło, nie ma nic wspólnego z parkieciarstwem. Mówi on wszak o historii budownictwa i architekturze wnętrz na tle epok historycznych.
Na co dzień spotykamy się w swojej pracy ze stylami i detalami architektonicznymi, które trudno nam nazwać i umiejscowić w czasie. Z tego też powodu wielokrotnie spotykamy się z lekceważącym traktowaniem nas przez architektów czy dekoratorów wnętrz.
Mam nadzieję, że cykl tekstów, które chcę Państwu zaprezentować pozwoli Wam lepiej poruszać się w świecie architektury i sztuki.
__________________________________________________________________________________

STAROŻYTNA GRECJA
Architektura Grecji oparta była na osiowości i czystości konstrukcji.
Charakteryzowała się ona równowagą elementów nośnych (pionowych) i poziomych.
Najważniejszym elementem budowli była kolumna, której zadaniem było podtrzymywanie konstrukcji dachu, jak również wprowadzenie rytmiczności i dekoracyjności w bryłę budynku.
W Grecji poprzez wieki rozwinęły się trzy podstawowe style, tzw. porządki, które najbardziej rozpoznawalne są do dzisiaj na podstawie wyglądu kolumn. Porządek dorycki określa kolumna o gładkim lub rzadko żłobionym (kanelowanym) trzonie, stojącym bez bazy na podstawie kolumny. Głowica jest prosta w swojej konstrukcji i ma kształt walca. W porządku jońskim kolumna jest smuklejsza, gęściej żłobkowana, stojąca na trzonie, z głowicą w formie ślimacznicy (woluty).
Kolumna porządku korynckiego różni się od jońskiej głowicą w kształcie kielicha okolonego liśćmi akantu.
Wszystkie elementy budowli starożytnej Grecji miały wielkość będącą wielokrotnością modułu, czyli jednostki miary ustalonej w zależności od średnicy kolumny.
W budownictwie posługiwano się także zasadami geometrii i proporcji opartymi na proporcji złotego odcinka.
Budowle były wznoszone z kamienia, cegły i drewna. Wnętrza świątyń pokrywano kolorowymi farbami o czystych, nasyconych barwach. Domy mieszkalne były zazwyczaj skromne, o ścianach tynkowanych i bielonych. Podłogę wykonywano z ubitej ziemi lub gliny.
Dopiero za panowania rzymskiego budynki mieszkalne stają się większe, bogato zdobione i lepiej wyposażone.

STAROŻYTNY RZYM
Rzymianie zapożyczyli koncepcje architektoniczne i zdobnicze od Greków i Etrusków, przekształcając je i rozbudowując w zależności od swoich potrzeb. I tak, jak specjalnością grecką były kolumny i położenie nacisku na zewnętrzny efekt budowli, tak rzymską było doprowadzenie do perfekcji łuku konstrukcyjnego.
Łuk budowano z kamiennych klinów dokładnie obrobionych i dopasowanych do siebie.
Najwyżej usytuowany kliniec, tzw. klucz lub zwornik utrzymywał konstrukcję łuku w całości i często był zdobiony. Za pomocą łuku Rzymianie mogli konstruować najprostsze sklepienia kolebkowe lub bardziej skomplikowane krzyżowe. Prócz sklepień na bazie łuku konstrukcyjnego stosowano także kopuły, rodzaj kolistego sklepienia w formie półkuli.
Na tego typu rozwiązania architektoniczne pozwalał budulec, z którego tworzono nawet najbardziej skomplikowane formy, a był nim betom. Beton ten to mieszanina zaprawy wapiennej z drobnymi kamieniami, resztkami cegieł, żwiru i wody. Podobnie jak współczesny beton cementowy miał płynna postać i można go było dowolnie formować. Tak wykonane ściany czy detale architektoniczne pokrywano tynkiem lub oblicowywano kamieniem. Prócz betonu do budowania używano wypalanej cegły. Kamień stosowano jedynie do dekoracji fasad i wnętrz budynków.
Proporcje, w Grecji traktowane z pewną tolerancją, w Rzymie otrzymały ścisłe i niezmienne zasady. Moduły kolumn, będących elementem bardziej dekoracyjnym niż konstrukcyjnym, zostały ściśle określone.
Budynki mieszkalne miały zwykle jedną lub dwie kondygnacje. Głównym pomieszczeniem w domu był otwarty z góry dziedziniec (atrium), pośrodku którego znajdował się niewielki basen. Dookoła atrium rozmieszczano inne pomieszczenia, zazwyczaj bez okien. Ściany zdobiono dekoracją malarską imitującą detale architektoniczne, motywami pejzaży, scen mitologicznych i rodzajowych. Podłogi wykładano wzorzystymi, barwnymi mozaikami kamiennymi.
Rzymskimi wynalazkami były łaźnie, amfiteatry, akwedukty, urządzenia zaopatrywania w wodę i usuwania ścieków, system centralnego ogrzewania podłogowego. Poznano nowe techniki wznoszenia murów i pokryć dachowych.
Zasady wznoszenia budowli mieszkalnych i obronnych oraz wszelkie zagadnienia techniczne wykorzystywane w architekturze rzymskiej opisane zostały przez Witruwiusza ( 90-20 r. p.n.e.)
w dziesięciu księgach dzieła „De Architektura”. Dzieło Witruwiusza stanowić będzie cenną wskazówkę w późniejszych rozważaniach o budownictwie. Wpływ rzymskiej architektury, technologii i wynalazków dostrzec będzie można w późniejszych wiekach – zdominuje on sztukę europejską poczynając od renesansu.

ARCHITEKTURA BIZANTYJSKA, KAROLIŃSKA, ROMAŃSKA (III-XII w.)
Okres od III wieku to czas zamętu. Brak jednolitego, silnego Cesarstwa Rzymskiego, najazdy plemion z północnej Europy, rywalizacja religijna i brak dobrej organizacji w zarządzaniu imperium spowodowały nieuchronny upadek potęgi Rzymu. Konstantyn Wielki próbuje jeszcze zaprowadzić pewien ład porządkując m.in. problemy religijne poprzez zagwarantowanie wolności wszystkim panującym religiom. Przeniesienie przez niego stolicy cesarstwa do Bizancjum (Konstantynopola)
i późniejszy rozpad imperium na cesarstwo wschodnie i zachodnie, spowoduje iż Konstantynopol na długi czas stanie się ważnym ośrodkiem władzy i religii.
Następuje upadek rzemiosł budowlanych i sztuki zdobniczej. Brak stabilizacji politycznej i gospodarczej, ciągłe najazdy i wewnętrzne walki nie sprzyjały rozwojowi architektury.
Dawni mistrzowie wymarli nie przekazując swojej wiedzy i doświadczeń następnym pokoleniom. Brakło też możnych inwestorów. Architektura, rzeźba i malarstwo znalazły się w punkcie wyjścia.
Pierwsi chrześcijanie, dotychczas spotykający się w domach prywatnych, wskutek wzrastającej liczebności wyznawców, zaczęli poszukiwać nowych miejsc zgromadzeń – budowli przestrzennych z wydzielonym miejscem na ołtarz i tron biskupi. Potrzebom takim odpowiadała starożytna bazylika, w Rzymie będąca budowlą targowa i sądową.
Pierwsza bazylika była budynkiem z podłużną salą zakończoną półokrągłą apsydą z podniesioną posadzką. Dopiero z czasem przekształci się ona w budowlę wielonawową, z kolebkowym lub krzyżowym sklepieniem i powtarzającym się układem okien.
Kres niepokojów i braku stabilizacji położyło stworzenie przez Karola Wielkiego nowego ośrodka władzy politycznej i duchowej. Następuje rozwój budownictwa, z tym, że architektura sakralna przeważa zdecydowanie nad świecką.
Architektura i sztuka tego krótkiego okresu nazywana jest terminem karolińska a styl ten zapoczątkowuje sztukę średniowiecza, i przez niektórych historyków sztuki określany jest jako wczesna faza sztuki romańskiej.
Styl romański utożsamiano z półkolistym łukiem, tzw. „rzymskim”, który był jednym z największych osiągnięć konstrukcyjnych tego okresu. W związku z tym, także sklepienia kolebkowe i krzyżowe, używane przecież w już starożytnym Rzymie, zostały ponownie odkryte.
Styl romański kojarzony jest z materiałem budowlanym, jakim jest kamień.
Kamienne mury miały grubość około metra, natomiast otwory okienne były nieproporcjonalnie małe. Wiązało się to nie tylko z brakiem znajomości techniki budownictwa ale głównie z potrzebą bezpieczeństwa. Małe otwory okienne można przecież łatwiej zabezpieczyć przed wrogiem i kaprysami pogody. Szkło w tym czasie było bardzo kosztowne i rzadko używane, stosowano więc błony zwierzęce lub naoliwione płótno lniane.
Kamień kładziono również na podłogi, w uboższych budynkach, głównie mieszkalnych zastępowano go glina lub ubitą ziemią.
Kamienne, grube ściany i mały dostęp naturalnego światła powodowały, że wnętrza mieszkalne były zimne, ciemne i wilgotne.
Cegły praktycznie nie znano i zaczęto ją stosować u schyłku epoki romańskiej.
Z drewna budowano zwykłe domy, wykonywano konstrukcje dachów, kładziono je niekiedy na podłogi w formie ociosanych bali drewnianych.
Na wsiach mieszkano w prostych jednoizbowych, najczęściej drewnianych chatach, a dom był jednocześnie mieszkaniem dla ludzi, stodołą i stajnią.
W miastach domy stały w ciasnej zabudowie w obrębie bezpiecznych murów miejskich.
Na parterze zazwyczaj mieścił się warsztat lub sklep, na piętrze pomieszczenia dla domowników. Szeregowa zabudowa domów oraz otwarte paleniska wewnątrz budynków stwarzały ciągłe zagrożenie pożarem. Brak było instalacji sanitarnych, wodę czerpano z publicznej studni, ścieki spływały otwartymi rynsztokami.
Kąpano się w publicznych łaźniach, jednak z czasem z kąpieli korzystano rzadko ze względu na pogłębiającą się niechęć kościoła do nagości i seksualności.
Mebli używano niewiele. Głównym sprzętem była skrzynia, w której można było przechowywać ubrania i sprzęty, oraz która mogła służyć jako miejsce do spania. Stopniowo skrzynię wzmacniano zawiasami i okuciami, montowano skomplikowane zamki, tak by można było ją bezpiecznie transportować. Dodano do niej z czasem oparcie i poręcze, dzięki czemu powstało masywne krzesło, symbol władzy świeckiej i duchowej.
Skrzynie, łoża, stołki i ławy w możnych domach przykrywano tkaninami. Kolorowe tkaniny rozwieszano także na ścianach oraz dzielono przestrzeń pomieszczenia w celu uniknięcia przeciągów.

Zabytki w Polsce:
Rotunda NP Marii na Wawelu (Św. Feliksa i Adaukta)
Krypta Św. Leonarda na Wawelu
Kolegiata P. Marii i Św. Aleksego w Tumie pod Łęczycą
Kościół Św. Andrzeja w Krakowie
Kolegiata Św. Piotra w Kruszwicy
Drzwi brązowe w katedrze w Gnieźnie

Zabytki w Europie:
Bazylika Św. Marka w Wenecji
Kościół San Vitale w Rawennie
Kościół Hagia Sophia w Stambule
Kaplica pałacowa w Akwizgranie
Katedra w Durham
Opactwo w Cluny

GOTYK (XII-XVw.)
Czas wypraw krzyżowych, chorób, wojen ale i wzmożonego handlu ze Wschodem oraz migracji ludzi to obraz średniowiecznej Europy. Niezwykle ważną rolę w rozwoju architektury, sztuki, handlu i gospodarki odegrały właśnie wyprawy krzyżowe. Niewykształcone rycerstwo zetknęło się wówczas z rozwiniętą kulturą i gospodarką wschodu, co zaowocowało nabywaniem znajomości nowych idei i form artystycznych, języków obcych, geografii, żeglarstwa.
Podpatrywano smukłą wschodnią architekturę muzułmańską o ostrych łukach i zaczęto powielać tę koncepcję architektoniczną przy budowie katedr.
To właśnie katedry stały się miejscem mówiącym o nowym obrazie świata, w którym człowiek stara się być bliższym Bogu i Świętym. Stąd też zmiana w wyglądzie kościołów – ostre łuki, sklepienia krzyżowo-żebrowe i ich bardziej skomplikowane odmiany, prześwietlenie wnętrz dzięki dużym otworom okienny i drzwiowym, strome dachy, kolorowe witraże, coraz bardziej realistyczny wystrój rzeźbiarski. Wszystkie te zabiegi miały olśnić widza i ukazać mu cały mistycyzm religii.
Budynek katedry staje się symbolem miasta i i mistrzostwa cechu budowlanego.
Kościoły były starannie zaplanowane i zbudowane, konstrukcje dokładnie wyliczone. Wymagało to ogromnej wiedzy z dziedziny geometrii, doskonałej znajomości teorii proporcji, projektowania i inżynierii. Wiedza ta była utrzymywana w tajemnicy i stanowiła największy sekret mistrzów murarskich i kamieniarskich.
Prócz budynków sakralnych budowano coraz więcej budowli świeckich lecz w większości miały one charakter mieszkalno-obronny. Prowadzono już życie bardziej osiadłe, jednak wciąż obecna była potrzeba zapewnienia bezpieczeństwa w miejscu zamieszkania.
Budownictwo obronne uległo udoskonaleniu – potrafiono budować masywne obronne zamki i mury miejskie z blankami, basztami obronnymi, fosami i zwodzonymi mostami.
Warunki materialne szlachty nie pozwalały na budowę i wyposażenie wspaniałych rezydencji, ten przywilej zarezerwowany został jedynie dla zamożnych rycerzy i rodzin królewskich.
Gotycki zamek w swojej konstrukcji był wciąż ciężki, zimny i ponury. Starano się jednak, aby samo wnętrze budynków zyskało choć trochę przytulności i intymności. Grube i zimne mury obwieszono więc tkaninami, najczęściej wełnianymi lub lnianymi, pozwalając w ten sposób zachować jak najwięcej ciepła w pomieszczeniach. Stropy i boazerie pokrywające ściany były zdobione rzeźbionymi ornamentami naśladującymi elementy gotyckiej architektury kamiennej lub dekoracjami o tematyce zwierzęcej czy roślinnej. Tynkowane i bielone, a pozbawione boazerii, ściany upiększano fryzami lub herbami rodowymi.
W architekturze miejskiej pojawiły się budynki użyteczności publicznej, jakimi były ratusze, szpitale, szkoły, hale targowe, budynki cechowe.
Domy mieszkalne w miastach wciąż były niezbyt wygodne i ciepłe, mimo wprowadzenia innowacji grzewczej w postaci kominków. Częste pożary spowodowały, że władze miast wydawały zakazy budowy nowych domów z drewna. Domy wznoszono teraz z kamienia i ogólnie dostępnej wypalanej cegły. Starano się zwiększyć wygodę wnętrz, i podobnie jak w zamkach, pokrywać drewnem ściany, stropy i niekiedy podłogi. Drewniane były także wewnętrzne okiennice zasłaniające większe niż w architekturze romańskiej okna, wypełnione coraz częściej szkłem gomółkowym oprawnym w ołów.
Mebli wciąż było niewiele, lecz stawały się bardziej ozdobne dzięki rzeźbom i reliefom z motywami ostrych łuków, rozet, ornamentami o tematyce heraldycznej, zwierzęcej i roślinnej.
Prostota konstrukcji mebli pozwalała na liczne zmiany miejsc zamieszkania, co było często praktykowane, zwłaszcza przez rody królewskie, arystokratyczne i bogatą szlachtę.
We wnętrzach dominowały naturalne barwy kamienia i drewna oraz ostre kolory tkanin (czerwienie, błękity, zielenie), którymi ozdabiano ściany, poduszki i łoża.
Średniowieczna podłoga wykonywana była najczęściej z kamienia, wzorzystych płytek z wypalonej gliny lub z ciosanych bali i desek. Drewnianą, elegancką podłogę kładziono dla podkreślenia pozycji społecznej właściciela budynku czy jego użytkownika. Stosowano ją głównie jako podwyższenie miejsc szczególnie ważnych, honorowych, ogrzewała również podnóża krzeseł, łóżek i stołów.

Zabytki w Polsce:
Katedra na Wawelu
Kościół P. Marii w Gdańsku
Katedra Św. Wojciecha w Gnieźnie
Kościół NP Marii w Krakowie
Kościół i klasztor Cystersów w Pelplinie
Kościół Św. Jakuba w Toruniu
Kościół Św. Jana w Toruniu
Kościół Św. Krzyża we Wrocławiu
Kościół Św. Jakuba w Sandomierzu
Katedra Św. Jana we Wrocławiu
Barbakan w Krakowie
Ratusz w Toruniu, Wrocławiu, Krakowie
Uniwersytet Jagielloński
Zamek w Malborku

Zabytki w Europie:
Opactwo Saint Denis w Paryżu
Katedra w Chartres
Katedra Notre Dame w Paryżu
Katedra w Amiens
Katedra w Salisbury (Anglia)
Katedra w Exeter (Anglia)
Opactwo Westmisterskie w Londynie
Hampton Court w Londynie
Katedra w Koloni
Katedra w Remis
Katedra Św. Wita w Pradze
Katedra w Lincoln (Anglia)
Katedra w York (Anglia)
Katedra w Gloucester (Anglia)
Zamek Windsor (Anglia)
Hradczany – Praga
Katedra w Strasburgu
Katedra w Albi (Francja)
Katedra Św. Stefana w Wiedniu
Twierdza Carcassone (Francja)
Zamek Arques (Francja)
Twierdza Mont-Saint Michel (Francja)
Pałac Dożów w Wenecji

Słowniczek:
apsyda– półkolista nisza ołtarzowa w kościołach na zamknięciu nawy głównej, mieści ołtarz.

filar – konstrukcyjna podpora pionowa o przekroju prostokątnym lub wielokątnym. Może składać się z bazy, trzonu i głowicy.

pilaster – półfilar przyścienny, nieznacznie wysunięty przed lico muru. Stosowany w celu wzmocnienia muru, podtrzymywania belkowania, obramowania portalu lub otworu okiennego

kolumna – podpora budowli mająca przekrój trzonu okrągły, wielokątny lub profilowany. Może być elementem konstrukcyjnym lub dekoracyjnym, nie pełniącym funkcji nośnej. Składa się z bazy, trzonu i głowicy.

głowica (kapitel) – górna część kolumny, filara, pilastra pośrednicząca między trzonem podpory a elementem podpierającym

katedra – kościół biskupi. Zwana również tumem.

łuk – sklepiona konstrukcja wieńcząca otwór lub wnękę w murze, która przejmuje obciążenie i przekazuje je na podpory (filary, kolumny).

meander – ornament falisty załamujący się pod kątem prostym.

portal – dekoracyjna oprawa otworu drzwiowego

portyk – otwarta przybudówka przed głównym wejściem do budynku, z dachem opartym na kolumnach lub filarach, z trójkątnym szczytem.

relief – wypukła lub wklęsła rzeźba związana z płaszczyzną tła.

szkieletowa konstrukcja (konstrukcja szachulcowa, mur pruski) – konstrukcja budynku z drewnianych belek tworzących konstrukcję nośną ścian w formie kratownicy z wypełnieniem utworzonych miedzy nimi pól gliną lub cegłami.

gomółka – przeważnie okrągła, zielonkawa szybka oprawna w ołów, ze zgrubieniem w środku. Wykorzystywana do szklenia okien w późnym średniowieczu.

M. Kuczyńska-Cichocka

Artykuł ukazał się w czasopiśmie „Profesjonalny Parkiet” w 2005 r.